متن مصاحبه ایرنا با پرویز فکرآزاد در خصوص زبان مادری
دانشمندان، زبان را نه تنها ابزار ارتباطی بلکه بخش مهمی از فرهنگ هر ملت می‌دانند. اولین چیزی که یک قوم به آن سخن می‌گویند زبان مادری شان است یعنی همان زبانی که از مادر، پدر و نزدیکانمان می‌اموزیم. زبان مادری ملت‌ها را قادر می‌سازد تا فرهنگ خود را از نسلی به نسل دیگر انتقال دهند و از این رو زبان و فرهنگ دو بخش مکمل و جدایی ناپذیرند که به یک فرد هویت می‌بخشند. انسان با سخن گفتن به زبان مادری از فردیت و تنهایی خویش خارج گشته از تعلق خود به گروه ویژه‌ای آگاه میشود. او با مهر و محبت، اعتماد و امنیتی که این تعلق به وی ارزانی داشته است زندگی میکند.
به اعتقاد پژوهشگران، از بین رفتن زبانهای مادری یا بومی به مثابه از بین رفتن و محو شدن فرهنگ یک جامعه و ملت است. از این رو سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد (UNESCO) روز 21 فوریه را روز جهانی زبان مادری اعلام نموده و همه ساله در این روز این سازمان جلساتی را جهت ترویج، شناخت و نگهداشت حدود هفت هزار زبان موجود در جهان به ویژه زبانهایی که در اقلیت هستند برگزار میکند.
گیلان این سرزمین سبز قرار گرفته میان کوههای البرز و دریای کاسپین قریب دو و نیم میلیون نفر جمعیت دارد. زبان بومی مردم این خطه گیلکی است که خود به دو شاخه بی یه پس برای غرب استان از جمله رشت و بی یه پیش برای شرق گیلان تقسیم میشود. اما در دهه‌های اخیر، شمار افرادی که به گیلکی سخن می‌گویند به شدت رو به کاستی گذاشته است.
اغلب خانواده‌های گیلانی با این تصور که فرزندانشان در صورت سخن گفتن به گیلکی هنگام ورود به مدرسه و جامعه با مشکل گویش و درک دروس و رشد تحصیلی روبرو می‌شوند یا به دلایل فرهنگی، اجتماعی دیگر نیازمند بررسی از همان ابتدا از سخن گفتن به زبان گیلکی با فرزندانشان خودداری می‌کنند به نحوی که اکنون بسیاری از اهالی جوان و نوجوان و حتی میانسال این خطه دیگر به زبان مادری خود سخن نمی‌گویند.
این در حالی است که بر عکس این تصور محققان به این نتیجه رسیده‌اند که آشنایی فرد به دو زبان موجب عملکرد درسی و آموزشی بهتری میشود.
البته در سالهای اخیر هستند فرهیختگان، ادیبان و کنشگران فرهنگی که به صورت داوطلبانه و خارج از مسئولیت اداری یا سازمانی و دولتی و تنها بنا به دلبستگی و احساس مسئولیت کمر همت به پاسداشت زبان مادری گیلکی بسته‌اند.
نمونه این افراد فعالان کانال قصه گیلکی ‘ گیله قصه’ را می‌توان نام برد که 21 گیلکی نویس را دور هم جمع کرده و تا امروز 282 قصه پخش کرده است. کار داوطلبانه و بی اجر و مواجبی که‌ای کاش به کمک مراکز رسمی هم ادامه پیدا کند.
سایت ورگ مختص ادبیات و فرهنگ و سایر موضوعات به زبان گیلکی با کتابخانه، رادیو و مدرسه اینترنتی به این زبان نیز نمونه دیگری از کنشگران حوزه پاسداشت زبان گیلکی است که برای تشویق مردم به نگاهداشت زبان مادری جشنواره داستان نیز بر پا می‌نماید.
البته به این عده می‌توان هنرمندان عرصه نمایش و فیلم، خوانندگان، شاعران و ترانه سرایانی که هنرشان را به زبان مادری گیلکی عرضه می‌کنند، افزود.
توجه به زبان مادری کمک به یکپارچگی ملی
پرویز فکرآزاد نویسنده و پژوهشگر زبان گیلکی و از بانیان کانال ‘ گیله قصه ‘ می‌گوید: گیلکی زبانی است که متاسفانه در گذر زمانه مورد بی مهری قرار گرفته و از شمار گویشورانش کاسته شده است.
وی خاطرنشان کرد: این در حالی است که در دنیای مدرن کنونی تقویت زبان مادری نوگرایی محسوب میشود یعنی توجه به میراث معنوی زبان مادری بیش از پیش در دنیای معاصر جایگاه و اهمیت یافته است و دولتها نیز خیلی به این مساله کمک می‌کنند که خرده فرهنگها ثبت و عمرشان طولانی‌تر شود و برای ایندگان بماند.
وی افزود: در ایران نگاه ملی به خرده فرهنگها و از جمله زبانهای اقوام مثبت نیست با این تصور که تاثیر زبانهای ایرانی در فرهنگ اقوام ممکن است به جدایی طلبی منجر شود که البته این گونه نیست.
فکرآزاد یاداور شد: در ایران بزرگ اقوام مختلف با زبانها و گویشهایی گوناگون هزاران سال در کنار هم در جغرافیای پهناور ایران زندگی و صحبت کرده‌اند و از زبان فارسی به عنوان زبان مشترک برای برقراری ارتباط استفاده شده است.
به اعتقاد وی به عکس محدودیت است که به تعصب گرایی ختم میشود و بنابر این اگر زبانهای محلی محدود شوند به همبستگی ملی ضربه می‌خورد و اگر طبق قانون اساسی به زبان محلی اهمیت داده شود و آموزش زبانهای مادری داشته باشیم به یکپارچگی کشور بیش از پیش کمک میکند.
وی با تاکید بر این که توجه به زبان مادری یعنی کمک به یکپارچگی ملی افزود: در ریاست جمهوری ما معاون اقوام داریم که در چهار سال اخیر روی این مساله کار کرده‌اند.
فکرآزاد با بیان این که ما با وجود داشتن 9 هزار واژه در شاهنامه در گفتگوهای روزمره تنها از 700 واژه استفاده می‌کنیم و این نشان دهنده چالش محدودیت زبانی است تاکید کرد: ما به جای این که از لغات سایر زبانها مثل انگلیسی یا فرانسه استفاده کنیم می‌توانیم از زبان اقوام ایرانی خودمان استفاده کنیم که موجب گسترش دایره واژگانی زبان فارسی میشود.
وی تصریح کرد: ما در گیله قصه نیز چنین هدفی داریم که لهجه‌ها و گویش‌های گوناگون مورد استفاده در نقاط مختلف استان را به مردم گیلک زبان بشناسانیم و ارتباط بیشتری بین این گویشوران ایجاد و این زبان با لهجه هایش حفظ شود و این کار در کل سرزمین ایران نیز امکان پذیر است.
زبان مادری ریشه و عامل بالندگی
شعر یکی از ظریفترین و زیباترین اشکال زبانی و شیوه‌ای بدیع و نغز و موثر برای انتقال مفهوم در هر زبانی است.
شبنم پورکار بانوی شاعر گیلانی در مورد زبان بومی این دیار می‌گوید: گیلکی، زبان مادری و ریشه من است و ریشه یعنی غیرت , آدمیت , انسانیت و اگر ریشه ام را حفظ نکنم قد کشیدن محال است.
وی تصریح کرد: هر استان از کشورمان دارای تاریخ و جغرافیا و زبان و گویش خاص خود است و ندیده گرفتن حماسه‌ها، رسوم و زبان در وهله نخست بی احترامی به خودمان و نابودی داشته هایمان است.
وی با بیان این که چهار ستون کشورمان بستگی به حفظ فرهنگ ادبی مناطق و استانهایمان دارد افزود: همانطور که می‌دانیم ادبیات همیشه نقش مهمی را در حفظ یک کشور ایفا کرده، , درست شبیه یک درخت که هوای سالم را به اطرافیانش می‌بخشد.
این بانوی شاعر خاطرنشان کرد: به هر زبانی که سخن بگوییم در زیباترین یا دردناکترین لحظات ناخود آگاه به زبان مادری (گیلکی) بر می‌گردیم و این همان خونی است که در رگ و ریشه هایمان جاری است.
پورکار با بیان این که ریشه هایمان باید حفظ بشود تا فرزندان مان با این فرهنگ قد بکشند افزود: به اعتقاد من زحمت باروری این فرهنگ بخصوص بر دوش فرهنگ ادبیات بومی ماست و شاعران از جمله کسانی هستند که می‌توانند در حفظ زبان شیرین بومی خودشان کوشا باشند.
زبان مادری ریشه در اصالت دارد
قصه و داستان بعنوان بازتابی از زندگی و اندیشه‌ها و آرزوهای آدمها نیز محمل بسیار خوبی برای به کارگیری زبانهای مادری و بومی است.
فاطمه رهبر داستان نویس جوان گیلانی می‌گوید: خانواده ام حکایت می‌کنند که من از معدود بچه‌هایی بودم که با کلمات گیلکی زبان به سخن باز کردم.
وی که تاکنون چند داستان به زبان گیلکی نوشته و در کانال گیله قصه اجرا نموده متذکر میشود: همه خاطرات خوش کودکیم را با همین گویش به یاد دارم و دوست ندارم شاهد از بین رفتنش باشم. برای من زبان مادری و حفظ آن ارزشمند و با اهمیت است چون ریشه در اصالت دارد.
زبان فرهنگ را درون خود دارد
زبانشناسی علم مطالعه تمامی جنبه‌های زبان بشر است. زبانشناسی بررسی میکند که چگونه زبانها این امکان را فراروی گویشوران قرار می‌دهند تا عقاید و احساساتشان را به یکدیگر منتقل کنند؛ چه طور سبک‌ها و گونه‌های مختلف زبانی پدید می‌آیند و چه طور مردم آنها را در ارتباطات روزمره خود به کار می‌گیرند.
سیده فروغ یعقوبی زبانشناس شاغل در دفتر مطالعات منطقه‌ای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو می‌گوید:
زبان مادری از این رو حائز اهمیت است که زبان فقط ابزاری برای انتقال پیام نیست بلکه فرهنگ را درون خودش دارد.
وی که خود گیلانی و از گویشوران گیلکی است خاطرنشان کرد: زبان بعنوان بخشی جدایی ناپذیر از زندگی بشر، فرهنگ را حفظ میکند، چون زبان فرهنگ سنت، دانش، آداب و رسوم، اسطوره‌ها و غیره را در بر می‌گیرد و ملتی که این عناصر که مهمترین آن زبان است را نداشته باشد نابود میشود.
عوامل موثر در نابودی یک زبان
زبان مادری چون زبان اقلیمی خاص است ویژگی‌های منحصر به فردی دارد که همین ویژگی‌های منحصر به فرد اقلیمی و ساختاری تنوع زبان و تنوع فرهنگی بوجود می‌اورد.
یعقوبی با ابراز تاسف از کاهش گویشوران گیلکی تصریح کرد: عوامل زیادی در مهجور شدن یک زبان دخیل هستند از جمله مرگ گویشوران آن زبان، مهاجرت، مدرنیزه شدن جوامع و حتی پرستیژ زبان معیار و غیره.
وی خاطرنشان کرد: متاسفانه در استان گیلان به وفور به چشم می‌اید که بچه‌های امروزی خیلی کم به زبان گیلکی سخن می‌گویند چون از بدو تولد با زبان فارسی معیار با انها صحبت شده و در مدرسه نیز از زبان معیار استفاده شده است.
چه باید کرد
وی در خصوص راهکارهای حفظ زبان مادری دیار میرزا تاکید کرد: باید در سیستم و نظام اموزشی مبحثی برای زبان گیلکی طراحی شود که بچه‌های امروزی بیشتر با زبان مادری شان اشنا شوند.
یعقوبی افزود: طراحی برنامه‌های فرهنگی متنوع و مخاطب عام پسند به زبان گیلکی، تدوین کتب و مقالات علمی، مستندسازی از این زبان و دانش این زبان برای حفظ و انتقال آن به نسلهای بعد از راهکارهایی پاسداشت زبان است.
هنرهای مختلف از سینما و تئاتر و موسیقی و شعر و داستان می‌تواند در کنار اموزشهای رسمی به تشویق مردم به استفاده از زبان گیلکی کمک کند.
این زبان شناس متذکر شد: در نهایت بهتر است که بدانیم زبان عنصری است که اگر نابود شود همه جوانب ملیت یک قوم را دچار اختلال میکند.
بقای یک ملت و قوم وابسته به حفظ زبان آنها است. پس به قول بابک نجفی شاعر گیلانی: بیا اَمی زبانَ حرمت بَنیم /کوچی زاکانَ گیلکی یاد بَدیم (بیا به زبانمان حرمت بنهیم و به کودکانمان گیلکی آموزش دهیم) .
گزارش: گیتی بابایی